ده راهکار عملی برای پرورش خلاقیت کودکان

چطور کودکان خلاق تری داشته باشیم؟

نقش و تاثیر نگاه خلاقانه در زندگی هر فرد و پرورش خلاقیت کودکان چیست؟

همانطور که در مقالات پیشین در رابطه با پرورش هوش اخلاقی کودکان و اهمیت آن صحبت کردیم، در این مطلب به اهمیت پرورش خلاقیت کودکان و تاثیر آن بر مراحل رشد شخصیت کودک سخن می‌گوئیم.

حتما واضح است که «خلاقیت» آموزش دادنی نیست، زیرا با اصل معنی این ارزش منافات دارد.

شیوه‌های رشد خلاقیت در کودکان

آنچه موثر و حائز اهمیت است، شیوه‌هاییست که می‌تواند خلاقیت را در کودکان درونی کند، رشد دهد تا شکوفا شود و به‌طور کلی این امر مگر با فراهم کردن بستری مستعد جهت پویایی کودکان محقق نمی‌شود. میچ رسنیک (Mitch Resnick) مدیر گروه «Lifelong Kindergarten Group» در MIT تحقیقاتی در این زمینه داشته است که ذیلا به خلاصه‌ای از نتایج آن اشاره می‌شود: از جمله باورهای غلط رایج آن است که بهترین راه برای پرورش خلاقیت کودکان، رها کردن آنها به حال خودشان بدون هیچ گونه همراهی و آموزش شیوه‌ای خاص می‌باشد.

البته ضمن تایید و تاکید آنکه انسان به طور غریزی و طبیعی کنجکاو است، کودکان برای ارتقاء ظرفیت خلاقیت خود و دستیابی به نهایت پتانسیل‌شان نیاز به همراهی و حمایت دارند. موضوعی که لازم است والدین بر آن متمرکز باشند، برقراری تعادل در روند همراهی با کودکان است؛ اینکه چگونه برایشان چهارچوب تعریف کنیم و تا چه حد به آنها آزادی عمل بدهیم؟ کی و چگونه آنها را به سمت جلو سوق دهیم و زمان مناسب برای مکث و حتی به عقب راندنشان کجاست؟ کی به آنها فرصت مشاهده بدهیم؟ کی بگوییم، کی بپرسیم و کی آنها را بشنویم؟ برای تلاش در راستای حل این مسائل، به راهکارهایی اشاره می‌کنم که برای والدین و مربیان هردو کارآمد است زیرا به‌نظر من اساس شیوه‌های پرورش خلاقیت کودکان مشابه یکدیگرند و می‌توان در خانه یا در کلاس از آنها بهره برد.

لیست مذکور از زیرمجموعه‌های ۵ جزء اصلی شکل گرفته که من مجموعه آنها را «مارپیچ یادگیری خلاقانه» (Creative Learning Spiral) نامیده‌ام.

مارپیچ یادگیری خلاقانه و تاثیر آن بر پرورش خلاقیت کودکان

فرآیندی که کودکان را به تجسم آنچه می‌خواهند انجام دهند، ترغیب می‌کند؛ می‌توانند حین بازی با اسباب و وسایلشان پروژه‌هایی را خلق کنند، ایده‌ها و دست ساخته‌هایشان را با دیگران به اشتراک گذارند و از تجاربشان بازخورد بگیرند.^* برای هر یک از این فاکتورها دو نمونه راهکار پیشنهادی ارائه می‌دهم اما مسلماً راهکارهای بسیار زیادی می‌توانند دربرگیرنده مفاهیم فوق باشند که شما با خلاقیت و ایده‌پردازی خود می‌توانید ضمن تحقق اهداف موردنظر متناسب با کودکانتان آنها را طراحی و اجرا نمایید.

*این اجزاء از قول محقق، با عناوین imagine، create، playing، share و reflect معرفی شده‌اند.

قوای تجسم

۱. به کودکان نمونه‌هایی از ایده‌های خلاقانه نشان دهید.

یک صفحه خالی، یک بوم سفید یا یک نمایشگر خالی از تصویر می‌تواند رعبت‌آور باشد؛ در عوض دیدن مجموعه‌ای از ایده‌های ناب می‌تواند جرقه‌ای را در ذهن ایجاد نماید. در ورکشاپ‌هایی که برای کودکان برگزار می‌کنیم، همیشه با نمایش نمونه‌های موردی متنوع آغاز می‌شود. این به افرادی که در مواجهه اولیه هستند کمک می‌کند تا دریابند چه گستره وسیعی از کارها را می‌توانند انجام دهند. این پروژه‌ها برای شرکت‌کنندگان نقش الهام‌بخشی دارند. همچنین ایده‌هایی در آنها شکل می‌گیرد که از کجا و چگونه آغاز به کار کنند. ضمن اینکه بنا به تنوع علایق و توانایی‌های شرکت‌کنندگان، هرکدام با اثری خاص یا بخشی از فرآیند خلق آنها ارتباط برقرار نموده و ایده می‌گیرند.

مسلماً این شیوه، خطر آنکه کودکان عیناً آن آثار را کپی نمایند افزایش می‌دهد و برای شروع کار بسیار محتمل است. اما به آنها خرده نگیرید و اجازه دهید برای شروع صرفاً شیوه و تکنیک را فراگیرند اما در همراهی‌تان، آنها را ترغیب کنید که آن اثر را کمی تغییر دهند. حتی به آنها پیشنهادات بدهید تا صدای خود، اثر دست خود یا هر ابزاری از آن خود را به اثر اضافه نمایند. ببینید چطور می‌توانند متفاوت عمل نمایند؟ چطور می‌توانند آن را با علایق و سلایقشان به شیوه خود تغییر دهند و آن را به اثری از آن خود تبدیل کنند؟

۲. به کودکان اجازه دهید گاهی دور و برشان شلوغ شود.

بسیاری از افراد گمان می‌کنند خلاقیت امری ذهنی است، اما دست‌ها نیز ابزاری در همان اندازه تاثیرگذارند. برای اینکه کودکان بتوانند ایده‌پردازی کنند، گاهی به آنها اجازه می‌دهیم لوازم موردنظرشان را دوروبرشان پخش کنند. این امر گزینه‌های آنها را گسترش می‌دهد. زمانی که کودکان با لگو بازی می‌کنند یا با خرده تکه‌ها و لوازم کاردستی می‌سارند، ایده‌های جدیدی به ذهنشان خطور می‌کند. در واقع ممکن است گاهی آثار آنها از یک ساختار کاملاً بی‌هدف آغاز شود و در ادامه با شکل‌گیری ایده‌ها در ذهنشان، سازمان یابد و به اثری بی‌بدیل برسد.

در کارگاه‌های کودکان گاهی به آنها می‌گوییم که از ساخت یک اثر ساده و کوچک آغاز کنند. مثلاً تنها چند تکه لگو را کنار هم بگذارند و بعد آن را به دوستشان تحویل دهند تا او ساخت این اثر را ادامه دهد. بعد از اضافه کردن چند لگوی دیگر آن را به همان دوست قبلی یا به نفر بعد تحویل دهد و ضمن تکرار این روند، کودکان ایده‌هایی فوق‌العاده به ذهنشان خطور می‌کند و حتی گاهی از نو آغاز به ساخت ایده ذهنیشان می‌کنند.

خلق

۳.  کودکان را در معرض لوازم و وسایل متنوع قرار دهید.

کودکان از اسباب‌بازی‌هایشان و انواع مختلف وسایل و سطوح متنوع اطرافشان بسیار ایده می‌گیرند. برای آنکه کودکان بتوانند فعالیت‌های خلاقانه انجام دهند، نیاز به دسترسی مناسب به انواع ابزار، کاغذ و مقوا و اجسام دارند. لزوماً نباید برای تمامی این ابزار هزینه کنید. گاهی می‌تواند لوازمی بسیار ساده آنها را به سمت ایده‌های خلاقانه بکشاند. تکنولوژی‌های جدید، کیت‌های رباتیک، پرینترهای سه بعدی و غیره قطعاً طیف جدیدی از محصولات را ارائه می‌دهند اما با منظور پرورش خلاقیت در کودکان هیچ چیز به اندازه لوازم عادی و معمولی دوروبرشان نمی‌تواند موثر باشد. به یاد دارم که یکی از دوستانم که یک کلوپ کامپیوتری برای کودکان داشت اذعان می‌کرد که تمام شرکت‌کنندگان این کلوپ، عروسک‌هایشان را در نهایت با «پلاستیک، کاغذ و روزنامه و غذای پرنده» می‌سازند و من اطمینان دارم که عروسک‌هایی فوق‌العاده جذاب بوده‌اند.

۴. هرگونه خلق آثار کودکان را پذیرا باشید و به آن ارج نهید.

هر کودکی، به گونه خاصی از ساختن علاقمند است. برخی کودکان تمایل دارند با لگو خانه و قلعه و ابزار بسازند، بعضی دیگر به ساخت بازی و انیمیشن علاقمندند. بعضی کودکان ساخت جواهر یا حتی آشپزی را دوست دارند. حتی شعر گفتن یا قصه‌گویی نیز نوعی خلق محسوب می‌شود. ابداً کودکان را محدود به خلق در زمینه‌ای خاص نکنید. به آنها فرصت کشف خود، استعدادها و علایقشان را بدهید و این امر تنها با تجربه کردن زمینه‌های مختلف محقق می‌شود. از این طریق کودکان می‌توانند به درک عمیقتری از فرآیند خلق یک اثر برسند.

بازی و تاثیرش در پرورش خلاقیت کودکان

۵. به فرآیند تمرکز کنید، نه نتیجه!

بهترین آموزه‌ها زمانی اتفاق می‌افتند که افراد در حال ساختن چیزی هستند؛ اما این بدین معنی نیست که ما باید تمام تمرکزمان را معطوف به ساخته‌ها کنیم. یادگیری‌ها در مراحل ساختن اتفاق می‌افتند. زمانی که کودکان بر روی پروژه خلاقانه‌ای کار می‌کنند، فرآیند را برای آنها مهم جلوه دهید.

چگونه؟

از آنها درباره روش کارشان و منابع الهام بخششان بپرسید. به پروژه‌هایی که از دید خودشان ناموفق بوده به اندازه پروژه‌های تمام و کاملشان بها بدهید و از آنها تمجید کنید. حتی برایشان وقت بگذارید تا پروژه‌های نیمه کاره خودشان را نیز معرفی کنند و توصیف کنند که قصد دارند آن را چرا و چگونه ادامه دهند. این کار علاوه بر تاکید به فرآیند، قوای تحلیل و ارائه آنها را نیز پرورش خواهد داد و در راستای پرورش خلاقانه کودکان قدم خواهد گذاشت.

 ۶. زمان را برایشان محدود نکنید!

برای کودکان (و حتی بزرگسالان) کار کردن روی پروژه‌های خلاقانه امری زمان بر است؛ علی‌الخصوص زمانی که در حال کشف، ابداع و آزمودن ایده‌های نوین هستند.

به کودکان زمان کافی برای آزمون و خطا بدهید.

محدود کردن زمان، در واقع کل ایده کار کردن بر روی پروژه‌های خلاقانه را تضعیف و تضییع می‌کند. نمود این مساله درباره کاردستی‌های کودکان در بازه‌های محدود زنگ‌های مدرسه یا مهد به خوبی محسوس است.

متاسفانه بسیاری از مربیان تلاش می‌کنند و به کودکان این فشار را تحمیل می‌کنند که باید حتما تا پایان زمانی مشخص کاردستی یا نقاشی خود را تمام کنند و این ضربه‌ای مهلک بر برون‌ریزی ایده‌های خلاقانه آنهاست. زیرا مانع ریسک‌پذیری و فرصت خطاکردن آنها خواهد شد و اولویت و تمرکز بر رسیدن به «پاسخ درست» در زمان معین است! برای آنکه از کودکان ایده‌های خلاقانه‌تری ببینید، گاهی لازم است حتی بازه‌های زمانی را دو یا چند برابر کنید تا آنها روزها، هفته‌ها یا حتی ماه‌ها زمان داشته باشند بر روی پروژه‌های خود کار کنند. بازی کردن با ایده‌ها در بازه‌های طولانی و حتی بی‌نتیجه ملموس، می‌تواند منجر به خلق ایده‌های شگفت‌انگیز گردد.

تاثیر به اشتراک گذاشتن و همکاری در پرورش خلاقیت کودکان

۷. برای ارائه آثار کودکان میانجی‌گری کنید

بسیاری از کودکان مایلند آثارشان را به اشتراک گذارند یا برای انجام پروژه‌هایشان به دنبال شریک هستند. اما نمی‌دانند چطور می‌توانند این کار را به انجام برسانند. با آنها کمک کنید تا دوستانشان را به همکاری دعوت کنند. در کارگاه‌های آنلاین گاهی ماه‌ها زمان گذاشته می‌شود تا کودکان شریک دلخواه و همتراز خود را بیابند. و البته در این فرآیند، روش‌های همکاری کارآمد را نیز کشف کرده و می‌آموزند.

۸. به عنوان همکار آنها را همراهی کنید

والدین و مربیان گاهی بیش از حد در پروژه‌های خلاقانه کودکان دخالت می‌کنند. برای مثال به آنها دیکته کرده که چکار کنند یا حتی کارشان را از آنها گرفته تا به آنها نشان دهند که چطور مساله‌شان حل می‌شود؛ برخی دیگر از والدین و مربیان ابداً خود را دخیل نمی‌کنند. نقطه‌ای طلایی مابین این دو سر طیف وجود دارد که بزرگترها می‌توانند با کودکان همکاری ارزشمند و کارآمدی شکل دهند. وقتی طرفین به اصول «همکاری» پایبند باشند، هردو یادگیری ارزشمندی خواهند داشت.

از نمونه‌های چنین همکاری‌ای می‌توان به مرکز یادگیری خلاقانه خانوادگی ریکاروس روک «Ricarose Roque’s Family Creative Learning» اشاره کرد. در این مرکز والدین و فرزندانشان طی ۵ جلسه با همراهی هم در پروژه‌های مراکز محلات مشارکت می‌کنند. نتایج این دوره‌ها نشان داده که در پایان هردو به توانمندی‌های یکدیگر احترام گذاشته و روابط بینشان تقویت می‌گردد.

بازخورد

۹. سوال طرح کنید

بسیار مفید است که کودکان در پروژه‌هایشان تعمیق و متمرکز شوند. اما از سوی دیگر بسیار اهمیت‌دارد که گاهی مکث‌کرده، کمی از کار دست بکشند و مشاهده‌کنند که چکار کردند. شما می‌توانید با پرسیدن سوال آنها را به بازنگری در ایده‌شان ترغیب کنید. من معمولاً با پرسیدن این سوال آغاز می‌کنم: «چطور ایده این کار به ذهنت رسید؟»

این سوال مهمی است و من واقعاً مشتاقم جوابش را بدانم. این سوال باعث می‌شود تا درباره منبع الهام‌بخشی و انگیزه خود تامل کنند. سوال دیگر موردعلاقه‌ام این است: «چه چیزی بیشتر از همه تو را غافلگیر کرد؟» این سوال آنها را از صرفاً روایت و توصیف کارشان فراتر می‌برد و تشویق می‌کند تا تجربه شخصیشان را بازبینی کنند. اگر پروژه به‌نظر ناکام بیاید، اغلب می‌پرسم: «می‌خواستی چطور بشود؟» معمولاً ضمن توضیح فرآیند کارشان، خودشان، بدون دخالت یا کلامی از جانب من، جایی را که به خطا رفته‌اند یا سبب شده تا به نتیجه دلخواهشان نرسند، پیدا می‌کنند.

۱۰. نظر و طرز فکر خودتان را ابراز کنید

بسیاری از والدین و مربیان از صحبت درباره فرآیند فکری خود یا اظهار نظراتشان امتناع می‌کنند. شاید به این دلیل است که نمی‌خواهند کودکان بفهمند گاهی خودشان نیز سردرگمی دارند و درباره تصمیماتشان مطمئن نیستند. اما صحبت در این باره، درباره‌ی شک‌ها و تردیدها، آزمون و خطاها، بهترین هدیه ایست که می‌توان به آنها داد. این موضوع بسیار مهم است که کودکان دریابند فرآیند فکر کردن برای همه، حتی بزرگسالان نیز مانند کودکان سختی‌هایی دارد. برای کودکان بسیار آموزنده خواهد بود که بدانند شما چطور فرآیند حل مساله را طی می‌کنید. و راهکارهای شما برای انجام پروژه‌هایتان چگونه است. با شنیدن تحلیل‌های شما و روند فکریتان، می‌توانید برای آنها الگویی بسازید یا نمونه‌ای الهام‌بخش باشید. تا بتوانند به مسائل خودشان نیز نقادانه بنگرند و مسائلشان را حل کنند.

منبع : Ideas Ted