شرطی سازی عامل (کنشگر) اسکینر [7 مثال در مدرسه و زندگی]

اسکینر – شرطی سازی عامل (کنشگر)

شرطی سازی عامل یک روش یادگیری است که از طریق پاداش و تنبیه در ازای یک رفتار واقع می‌شود. از طریق شرطی سازی عامل یک فرد ارتباطی را بین یک رفتار خاص و یک نتیجه برقرار می‌سازد.

در حدود دهه‌ی ۱۹۲۰، جان بی واتسون روانشناسی آکادمیک را ترک کرد و دیگر رفتارگرایان نیز در حال قدرت یافتن و نفوذ بودند که در نتیجه فرم‌های جدیدی از یادگیری به غیر از شرطی‌سازی کلاسیک را پیشنهاد می‌دادند. شاید مهمترین آنها برحاس (با توجه به تفاوت لهجه‌ی امریکن و بریتیش، بوریس هم گفته می‌شود) فردریک اسکینر بود. اگر چه به دلایلی آشکار، او بیشتر با عنوان B.F. Skinner شناخته شده‌است.

دیدگاه‌های اسکینر، اندکی از شدت کمتری نسبت به واتسون (۱۹۱۳) برخوردار بود. اسکینر معتقد بود که مثلا ما چیزی را به عنوان یک ذهن داریم، اما این امر (توجه به مسائل بیرونی) نسبت به مطالعه‌ی وقایع داخلی روحی و روانی، حقیقتا سازنده‌تر و مؤثرتر خواهد بود.

کار اسکینر ریشه در نگاهی داشت که بیان کننده‌ی این مطلب بود که شرطی‌سازی کلاسیک برای توضیح کامل رفتار پیچیده‌ی انسانی بسیار ساده انگارانه است. او معتقد بود که بهترین راه برای درک رفتار این است که نگاه به علت‌های یک عمل و عواقب و پیامد‌های آن باشد. او این رویکرد را شرطی سازی عامل یا کنشگر نامید.

انواع رفتار در نظریه اسکینر

اسکینر 2 نوع رفتار را از هم متمایز می کند.

1. پاسخگر: به رفتارهای غیرارادی و واکنشی در قبال محرکهای محیطی گفته می شود. با ظاهر شدن محرک محیطی رفتار فرد بدون اراده ظاهر می شود. بطور مثال وقتی بوی یک غذای خوشمزه به مشام شما می رسد بزاق شما براه می افتد. مثال دیگر بسته شدن چشم در هنگام نزدیک شدن یک شی خارجی به جشم شما است.

2. کنشگر: به رفتاری که بر اثر یادگیری ایجاد می شود رفتار کنشگر می گویند. به رفتار کنشگر رفتار ارادی نیز می گویند زیرا برخلاف رفتار پاسخگر  در رفتار کنشگر یادگیری دخیل می باشد و رفتار انتخابی و هدفمند است. بطور مثال وقتی شما یاد می گیرید که با شنیدن زنگ در اقدام به باز کردن در کنید وقتی صدای زنگ متفاوتی را نیز می شنوید می دانید باید در را باز کنید هر چند قبلا این نوع صذای زنگ را نشنیده باشید.

شرطی سازی کنشگر چیست

شرطی سازی کنشگر یا عامل، فرآیندی است که در آن انسان‌ها و حیوانات یاد می‌گیرند به گونه‌ای رفتار کنند که پاداش دریافت کنند و از مجازات اجتناب کنند. همچنین نام پارادایمی در روانشناسی تجربی است که توسط آن، چنین فرآیندهای یادگیری و انتخاب کنش مورد مطالعه قرار می‌گیرند.

به شرطی سازی کنشگر یا عامل، شرطی سازی اسکینر هم گفته می‌شود. رفتار همه حیوانات، از تک‌یاختگان گرفته تا انسان‌ها، بر اساس پیامدهای آن هدایت می‌شود. سگ برای استخوان التماس می‌کند. سیاستمدار برای هدایت کمپین خود نظرسنجی‌ها را می‌خواند. شرطی سازی کنشگر یا عامل، رفتاری هدفمند مانند این است.

مثال برای شرطی سازی عامل در زندگی روزمره

1. رییس اداره به کارمند وظیفه شناس حقوق اضافه می دهد. (تقویت مثبت)
2. اداره بیمه اگر تصادف کرده باشید پول بیشتری از شما می گیرد (تنبیه منفی) و در غیر اینصورت کمتر از شما پول می گیرد(تقویت مثبت)
3. سهیم کردن کارگران در سود کارخانه. در نتیجه فعالیت بیشتر به سود بیشتری برای آنها منجر می شود (تقویت مثبت)
4. دادن تخفیف بر روی یک کالا باعث خرید بیشتر آن کالا می شود (تقویت منفی)

مثال برای شرطی سازی فعال در مدرسه

1. بعد از آنکه دانش آموزان تکالیف خود را انجام دادند به آنها اجازه می دهید از کلاس خارج شده و با بچه های دیگر بازی کنند.
2. به دانش آموزان وقتی کلاس را تمیز کردند شکلات بدهید
3. دانش آموزان زرنگ مبصر کلاس شوند

بی.اف اسکینر: شرطی سازی عامل

به  اسکینر به عنوان پدر شرطی سازی عامل نگریسته می‌شود، اما کار او بر اساس قانون اثر ثرندایک (۱۸۹۸) استوار بود. با توجه به این اصل، رفتاری که به دنبال نتایجی دلپذیر هستند، احتمالا تکرار می‌شود و رفتاری که ناشی از ننایجی ناخوشایند باشد از احتمال کمتری برای تکرار شدن برخوردار است.

اسکینر یک اصطلاح جدید را به قانون اثر معرفی کرد – تقویت. رفتار تقویت شده تمایل به تکرار شدن دارد (به عبارت دیگر تحکیم شده)؛ رفتار تقویت نشده نیز تمایل دارد تا که از بین رفته یا خاموش شود (به عبارت دیگر تضعیف شده).

شرطی سازی اسکینر

اسکینر (۱۹۴۸) شرطی سازی عامل را با انجام آزمایشی که در طی آن حیواناتی را در جعبه اسکینر قرار داده بود و شبیه به جعبه پازل ثرندایک بود مورد مطالعه قرار داد. اسکینر سه نوع پاسخ یا عامل را مورد شناسایی قرار داد که می‌توانند دنبال کننده‌ی رفتار باشند.

• عامل‌های خنثی:‌ پاسخ هایی از جانب محیط که نقشی در افزایش یا کاهش احتمال تکرار یک رفتار ندارند.
• تقویت کننده‌ها: پاسخ‌هایی از جانب محیط که باعث افزایش احتمال تکرار رفتار می‌شوند. تقویت کننده‌ها می‌توانند مثبت یا منفی باشند.
• تنبیهات: پاسخ‌هایی از جانب محیط که احتمال تکرار وقوع یک رفتار را کاهش می‌دهند. تنبیه رفتار را تضعیف می‌کند.

همه‌ی ما می‌توانیم نمونه‌هایی از نحوه رفتار خودمان توسط تقویت کننده‌ها و تنبیهات را در نظر بگیریم. احتمالا هنگامی که کودک بودید، شما تعدادی از رفتارها را آزمایش کرده و از نتایج آن مطلع شده‌اید.

مثلا وقتی شما جوان‌تر بودید، سعی کردید در مدرسه سیگار بکشید و نتیجه این اقدام این بوده که شما با گروهی که همیشه می‌خواستید همراه شدید. در این حال ممکن است شما با تقویت مثبت مواجه شده باشید (مثلا پاداش) و در نتیجه احتمالا این رفتار را تکرار کرده‌اید.

با این حال چنانچه نتیجه اصلی این اقدام این بود که شما گرفتار می‌شدید، حضور شما در مدرسه به حالت تعلیق در می‌آمد و والدین شما نیز درگیر این موضوع شده و مطمئنا با تنبیه مواجه می‌شدید، نتیجه‌ این می‌شد که به احتمال کمتری در حال حاضر سیگاری بودید.

تقویت کننده ها در شرطی سازی عامل:

در شرطی سازی عامل تقویت کننده به هر چیزی گفته می شود که احتمال وقوع یک رفتار را افزایش دهد. اولین بار اسکینر در سال 1937 این اصطلاح را سکه زد. برای مثال شما وقتی کودک شروع به نوشتن مشق می کند (رفتار کنشگر) به او شکلات (تقویت کننده) می دهید.

تقویت کننده ها را به:

1. تقویت مثبت
2. تقویت منفی
3. تقویت اولیه
4. تقویت ثانویه

تقسیم بندی می کنند.

تقویت مثبت

اسکینر نشان داد که تقویت مثبت چگونه با قرار دادن یک موش گرسنه در جعبه‌ی اسکینر کار می‌کند. جعبه حاوی یک اهرم در یک سمت بود و هنگامی‌که موش به‌جعبه انتقال‌یافت، به‌طور اتفاقی به اهرم ضربه وارد کرد. بلافاصله پس از انجام این کار قطعه‌ای از غذا به داخل ظرفی که در کنار اهرم قرار داشت می‌افتاد.

موش‌ها پس از اینکه چندین‌بار در جعبه قرار داده شدند، به‌سرعت آموختند که باید مستقیما به سراغ اهرم بروند. دریافت غذا در صورت فشردن اهرم، یک نتیجه‌ی تضمین شده بود. و به همین دلیل آنها دوباره و دوباره آن کار را تکرار می‌کردند.

تقویت مثبت تقویت کننده‌ی رفتاری است که در نتیجه‌ی آن فردی پاداش دریافت می‌کند. مثلاً اگر معلم شما هر بار که تکالیف خود را انجام می‌دهید (به عنوان پاداش) به شما پنج پوند بدهد، احتمال بیشتری دارد که شما این رفتار را در آینده تکرار کنید، بنابراین این اقدام، رفتار انجام تکالیف شما را تقویت خواهد کرد.

تقویت منفی

حذف یک تقویت کننده‌ی ناخوشایند نیز می‌تواند رفتاری را تقویت کند. این مورد با عنوان تقویت منفی شناخته می‌شود. زیرا حذف یک محرک نامطلوب است که برای حیوان یا شخص «پاداش» را در پی خواهد داشت. تقویت منفی موجب تقویت رفتار می‌شود، زیرا تجربه‌ای ناخوشایند را متوقف کرده یا آن را از بین می‌برد.

مثلا اگر شما تکالیف خود را انجام ندهید، باید به معلم خود ۵ پوند بدهید. شما برای اینکه از پرداخت ۵ پوند جلوگیری کنید، تکالیف خود را انجام می‌دهید. بنابراین این اقدام، رفتار انجام تکالیف شما را تقویت خواهد کرد.

اسکینر نشان داد که تقویت منفی بدین صورت کار می‌کند که یک موش در جعبه اسکینر قرار داده شده. و در صورتیکه برخی از موارد نامطلوب (از جانب موش) رخ دهد، یک جریان برق ناخوشایند به جعبه (و در نتیجه به موش) اعمال خواهد شد. هنگامی‌که موش به جعبه منتقل شد، به‌طور تصادفی با اهرم برخورد کرد و بلافاصله پس از آن جریان الکتریکی خاموش‌می‌شود.

موش‌ها پس از اینکه چندین‌بار در جعبه قرار داده شدند، به‌سرعت آموختند که باید مستقیماً به سراغ اهرم بروند. مطمئن‌بودن از خلاصی‌یافتن از جریان الکتریکی (توسط تماس با اهرم)، سبب‌می‌شد تا آنها دوباره و دوباره این عمل را تکرارکنند.

اسکینر حتی موش‌ها را به این صورت نیز آموزش داد که برای جلوگیری از جریان الکتریکی، چراغی قبل از اینکه جریان الکتریکی وارد شود روشن می‌شد. موش‌ها خیلی زود یاد گرفتند وقتی نور آمد، اهرم را فشار دهند. زیرا می‌دانستند که این امر جریان برق را متوقف خواهد کرد.

این دو پاسخ، با عناوین یادگیری گریز و یادگیری اجتناب‌شناخته می‌شوند.

تقویت کننده اولیه

تقویت کننده های اولیه اشاره به تقویت کننده های غیرشرطی دارد که بصورت طبیعی و ذاتی اتفاق می افتد و ریشه در تکامل بشر داشته و انسان برای بقا آنرا فراگرفته است. مثالهای تقویت کننده های اولیه عبارتند از: هوا- سکس- غذا- خواب- آب.

مثال: بطور ژنتیکی ما بسمت افراد خاصی جذب می شویم که احتمال می دهیم فرزندان سالم تری به ما می دهند.

تقویت کننده ثانویه

به محرکهایی گفته می شود که تنها پس از همراه شدن با محرکهای دیگر بری مغز حکم پاداش یافته است. بطور مثال کارت صدآفرین فی نفسه ارزشمند نمی باشد ولکن اگر همراه با آن یک شیرینی نیز داده شود پس از مدتی کارت صدآفرین حکم پاداش می یابد.

تنبیه در شرطی سازی عامل (تضعیف رفتار)

تنبیه در مقابل تقویت تعریف‌می‌گردد، زیرا به‌جای اینکه به‌دنبال افزایش دادن یک پاسخ باشد، در پی کاهش یا حذف آنست. این یک رویداد ناگوار است که در نتیجه رفتاری را که در پی آن اتفاق می‌افتد را کاهش می‌دهد.

همانند تقویت، مجازات هم می‌تواند به طور مستقیم با استفاده از یک محرک ناخوشایند مانند یک شوک پس از پاسخ اعمال شود یا با حذف محرک بالقوه پاداش دهنده همراه باشد. مثلا کم کردن پول توجیبی یک فرد به منظور تنبیه او در ازای رفتاری نامطلوب.

نکته: همیشه ایجاد تمایز بین تنبیه و تقویت منفی آسان نیست.

مشکلات استفاده از تنبیه در شرطی سازی عامل

مشکلات زیادی از قبیل موارد زیر در خصوص استفاده از تنبیه وجود دارد:

• رفتار تنبیه شده، فراموش نمی‌شود؛ بلکه سرکوب می‌شود. وقتی مجازات دیگر وجود نداشته باشد، رفتار دوباره باز می‌گردد.
• باعث افزایش تهاجم و خشونت می‌شود- نشان می‌دهد که تهاجم یک راه برای مقابله با مشکلات است.
• می‌تواند باعث ایجاد ترس شود و به رفتارهای نامطلوب تعمیم یابد، مثلا ترس از مدرسه.
• لزوماً به رفتار موردنظر منتهی نمی‌شود. تقویت به شما می‌گوید که چه کار باید بکنید، مجازات تنها به‌شما می‌گوید که نباید آن کار را انجام دهید.