اختلال تیک عصبی

تیک عصبی چیست؟

این مقاله با تأکید بیشتر بر درمان تیک عصبی کودکان سعی دارد تا به افراد مبتلا و خانواده‌های آنها، بالاخص کودکان، کمک کند تا نقش حامی و مشوق را در درمان تیک عصبی به بهترین نحو ایفا کنند.

تعریف تیک عصبی

تیک عصبی عبارت است از حرکات و یا صداهای غیرمنتظره، نامنظم، تکراری و غیرقابل کنترل ماهیچه‌های بدن که با حالات طبیعی فرد تفاوت دارد. به‌طور مثال، فردی که تیک عصبی دارد ممکن است به‌طور سریع و مداوم و بدون آنکه چیزی چشم او را تحریک کرده باشد، پلک بزند.

درمان تیک چشم کودکان

شروع تیک‌ها به‌طور معمول در کودکی آغاز می‌شود و سن بروز آن تقریباً ۵ سالگی است. بر اساس آمار آکادمی روانپزشکی کودک و نوجوان آمریکا، حدود ۱۰ درصد از کودکان در سال‌های ابتدایی مدرسه دچار تیک می‌شوند. میزان ابتلای مردان به تیک عصبی، سه برابر بیشتر از زنان است.

تیک‌های عصبی بیشتر در سر، صورت و گردن ظاهر می‌شوند و پرش پلک یکی از شایع‌ترین انواع تیک‌های عصبی می‌باشد. بجهت شیوع تیک چشم کودکان وقتی صحبت از تیک می شود معمولا تیک چشم کودکان به ذهن خطور می کند. در ادامه پس از توضیح درباره انواع تیک عصبی به روشهای درمان تیک چشم کودکان پرداخته می شود. البته روش درمان تیک چشم کودکان متفاوت از درمان تیک در بزرگسالان نمی باشد.

انواع تیک عصبی

۱. تیک گذرا

عبارت است از بروز یک یا چند نوع تیک مختلف که به‌مدت حداقل یک ماه و حداکثر یک‌سال در فرد به‌وجود می‌آید. سن شروع باید پیش از ۱۸ سالگی باشد. در تیک گذرا، فرد یا دچار تیک صوتی است و یا تیک حرکتی. در این نوع تیک، معمولاً تیک حرکتی شایع‌تر از تیک صوتی است.

اکثر تیک‌ها از نوع گذرا می‌باشند، خطرناک نبوده و معمولاً بدون هیچگونه درمانی از بین می‌روند. درمان تیک عصبی گذرا تنها در صورتی ضرورت می‌یابد که فعالیت‌های فرد را مختل کند و یا باعث افسردگی و اضطراب شدید فرد شود.

۲. تیک مزمن

برای تشخیص‌گذاری تیک مزمن، تیک فرد باید حداقل یک‌سال ادامه داشته باشد و پیش از ۱۸ سالگی شروع شده باشد. این نوع تیک، یا حرکتی است و یا صوتی؛ ولی هردو با هم اتفاق نمی‌افتد. این نوع تیک تنها در ۱ درصد کودکان اتفاق می‌افتد. هرچه سن فرد در زمان شروع تیک کمتر باشد، احتمال بهبودی آن بیشتر است. در صورتی‌که تیک فرد بعد از ۱۸ سالگی نیز ادامه بیابد، احتمال بهبود بدون درمان آن کم است.

۳. اختلال تیک توره

اختلال توره شدیدترین نوع تیک است که برای تشخیص‌گذاری آن، فرد باید حداقل دو تیک حرکتی (لزوماً همزمان نباید باشد) و حداقل یک تیک صوتی داشته باشد. شدت نشانگان توره در طول زمان ممکن است کاهش و یا افزایش یابد. نشانگان آن در سنین ۱۰ تا ۱۲ سالگی به بیشترین شدت خود می‌رسد و سپس با افزایش سن، اغلب از شدت آن کاسته می‌شود و افراد شرایط بهتری پیدا می‌کنند. اگرچه آمار دقیق توره مشخص نمی‌باشد، اما تخمین زده می‌شود بین سنین ۵ تا ۱۷، یک نفر از ۱۶۰ نفر به این اختلال مبتلا است.

معمولاً اختلال توره با اختلالات دیگری همچون بیش‌فعالی و عدم تمرکز (ADHD) و وسواس (OCD) همراه است که در حین درمان باید به آنها نیز توجه کرد.

در تقسیم‌بندی دیگری، تیک‌ها را به دو نوع ساده و ترکیبی تقسیم می‌کنند. تیک‌های ساده فقط یک تعداد محدودی از قسمت‌های بدن را درگیر می‌کند، مانند: چشمک زدن. تیک مرکب تعداد بی‌شماری از بخش‌های بدن و یا کلمات را شامل می‌شود و می‌تواند ترکیبی از تیک‌های ساده باشد و مدت زمان بیشتری به‌طول می‌انجامد. از جمله: پریدن و یا فحش دادن، چشمک زدن همزمان با حرکت سر و یا قدم برداشتن به‌طریق مشخص.

انواع	ساده (حرکت‌های ناگهانی و کوتاه)	پیچیده یا ترکیبی
تیک حرکتی	مثال: چشمک زدن- تکان دادن سر- درهم کشیدن بینی- بالا انداختن شانه- باز کردن دهان- تکان دادن سریع بازوها.	حرکت‌های آرام و به‌نظر هدفمند مانند لمس کردن، ضرب کردن، پریدن، چمباتمه زدن، لی‌لی کردن.
تیک صوتی	سرفه کردن- خُرخُر کردن- فین فین کردن- صاف کردن گلو- جیغ زدن.	تکرار کردن یک صدا یا عبارت خاص- فحش دادن، تکرار کلمات دیگران. بیان کلماتی به‌صورت تکراری و خارج از موضوع بحث.

دلایل تیک عصبی

دلایل تیک نامشخص است. محققین دلایلی چون ارث و اختلالات مغزی را بهمراه تاثیرات محیطی در بروز تیک موثر می‌دانند. احتمال اختلال تیک عصبی در افرادی که بستگان آنها به این مشکل دچار هستند، بیشتر است.

علت تیک چشم

علت تیک چشم نیز مانند سایر انواع تیک مشخص نمی باشد و بطور کلی می توان به عوامل ژنتیکی، روانی اجتماعی و عصب روانشناختی اشاره کرد. اگر چه شاید هنوز نتوانیم علت تیک چشم را بطور قطعی به یک عامل نسبت بدهیم اما می توانیم بگوییم چه عواملی تیک چشم کودکان را تشدید می کند. خستگی، کافئین، آلودگی هوا، الکل و سیگار و نو می تواند شروع تیک چشم را منجر شود.

درمان قطعی تیک عصبی

غالب تیک‌ها لزومی به درمان ندارند، زیرا اولاً خفیف بوده و در ثانی، بعد از مدت کوتاهی بدون هیچگونه مداخله درمانی از بین می‌روند. درمان اختلال تیک زمانی لازم می‌شود که در فعالیت‌های فرد اختلال ایجاد کند و یا مشکلات روحی برای او به‌وجود بیاورد.

تیک‌ها زمانی که با اختلالات دیگری چون بیش‌فعالی، وسواس، مشکلات یادگیری، رفتاری و هیجانی، کمبود مهارت‌های اجتماعی و مشکلات خواب همراه شوند، نیازمند دقت و توجه بیشتری بوده و درمانگر متخصص باید تشخیص دهد کدامیک مشکلات بیشتری برای فرد ایجاد نموده و در نتیجه در اولویت درمان قرار دارد.

سه نوع درمان تیک عصبی عبارتند از: درمان جامع رفتاری تیک، درمان دارویی و درمان تیک عصبی از طریق تحریک عمقی مغز (Deep Brain Stimulation). پیش از توضیح راه‌های درمان تیک عصبی، لازم است به رفتارها و فعالیت‌های غلطی که افراد برای کنترل تیک خود به‌کار گرفته که در کوتاه‌مدت باعث کاهش تیک شده ولی در بلندمدت میزان تنش را افزایش می‌دهد و در نتیجه میزان بروز تیک نیز افزایش می‌یابد، اشاره کنیم:

• خودداری از تیک
• به‌تاخیر انداختن تیک
• پنهان کردن تیک با حرکات دیگر
• پنهان کردن تیک با کلاه و یا لباس یا هر چیز دیگر
• اجتناب از موقعیت‌ها به‌خاطر ترس از بروز تیک
• تمرکز ذهنی بر تیک به‌منظور جلوگیری از بروز آن
• سفت نگه داشتن همه بدن
• دائماً راه رفتن
• سفت کردن ماهیچه‌های یک طرف برای مقابله با شروع تیک
• گرفتن ژست مشخص بدن

الف. درمان قطعی رفتاری تیک عصبی

درمان جامع رفتاری تیک، یک درمان غیردارویی جدید است که بر چند اصل زیر بناشده:

۱. هوشیاری بیمار نسبت به تیک‌های خود و تنش و ناخشنودی ایجاد شده در بدنش پیش از آزاد کردن آن از طریق انجام تیک.
۲. آموزش بیمار برای انجام رفتار جایگزین به‌جای انجام تیک.
۳. ایجاد تغییرات در فعالیت‌های روزانه به‌طریقی که باعث کاهش تیک‌ها شود.

توجه ۱: طبق تحقیقات صورت گرفته، هوشیاری و آگاهی فرد نسبت به تیک‌های عصبی‌اش به‌تنهایی باعث کاهش ۷۰ درصدی تیک‌ها می‌شود.

فرد باید به‌مدت یک هفته بر تیک‌های عصبی‌اش متمرکز شود و در دفتر ثبت روزانه، تعداد دفعات تیک، شدت، موقعیت احتمال زیاد بروز، موقعیت احتمال کم بروز، زمان‌های بروز، میزان بروز تیک در حین انجام فعالیت‌های مختلف (تماشا کردن، استراحت، مشغله زیاد، وضع جسمانی خوب، اطمینان از عملکرد)، نوع افکار، احساسات و فعالیت رفتاری پیش و حین بروز تیک و میزان انتظار بروز تیک را یادداشت کند. با تمرین بیشتر، کم‌کم فرد به نشانه‌های بروز تیک حساس شده و پیش از بروز، آنها را تشخیص می‌دهد.

توجه ۲: رفتار جایگزین باید رفتاری انتخاب شود که انجام تیک را سخت و یا غیرممکن می‌کند.

به‌طور مثال:

• اگر تیک، صاف کردن گلو باشد؛ رفتار جایگزین می‌تواند نفس کشیدن ریتمیک و آرام هنگام ایجاد تنش باشد.
• اگر تیک، تکان دادن سر باشد؛ رفتار جایگزین می‌تواند انقباض عضلات گردن باشد.
• اگر تیک، تکان دادن سر به‌سمت چپ است؛ می‌توان از او خواست تا در هنگام ایجاد تنش، سرش را روی سینه‌اش محکم بفشارد تا تنش از بین برود.

به این طریق فرد یاد می‌گیرد تنش ایجاد شده تنها با انجام تیک از بین نمی‌رود. طبق تحقیقات انجام شده، این روش برای درمان تیک عصبی بالاخص در کودکان بسیار موثر است. برای درمان تیک عصبی به کودکان آموزش می‌دهند با آگاهی و تشخیص زمانی‌که تنش یا خارش برای انجام تیک در آنها ایجاد می‌شود، آن را با حرکت یا فعالیتی دیگر جایگزین کنند.

شاید به‌نظر برسد که

این کار تنها باعث می‌شود تیک عصبی جدیدی به‌جای تیک عصبی قبلی ایجاد شود. ولکن این جایگزینی باعث شکستن ارتباط و دورِ ایجاد شده بین تنش و انجام تیک می‌شود. حرکت جایگزین باعث می‌شود فشار تنشِ ایجاد شده در بدن، حین انجام رفتار جایگزین تمام شود.

توجه ۳. فرد باید به فعالیت‌های روزانه خود توجه کند و بفهمد چه فعالیت‌هایی و چه موقعیت‌هایی تیک او را افزایش می‌دهد.

مثلاً اگر تیک‌ها هنگام انجام تکلیف یا پیش از یک سخنرانی افزایش‌می‌یابد، فرد باید یاد بگیرد چگونه استرس‌هایش را مدیریت‌کند. یا اگر نشستن طولانی‌مدت، تیک‌های فرد را افزایش می‌دهد، باید فعالیت‌هایی را در فواصل آن برای خود معین کند.

به‌طور معمول موقعیت‌های زیر باعث تشدید تیک عصبی می‌شود:

۱. هیجاناتی مانند اضطراب، خستگی، خشم و برانگیختگی
۲. بیماری
۳. دمای بالا
۴. کمبود خواب

لازم به‌ذکر است که

درمان جامع رفتاری تیک با سرکوب تیک متفاوت است. زیرا سرکوب کردن تیک نه تنها در نهایت موفق نمی‌باشد، بلکه باعث ایجاد تنش بیشتر در فرد می‌گردد. زیرا فرد می‌تواند تنش در ماهیچه‌هایش را برای مدتی سرکوب و از بروز تیک برای مدت زمان کوتاهی جلوگیری کند. ولی در نهایت تنش به حدی می‌رسد که فرد توان کنترل آن را ندارد. ولی در روش جامع رفتاری تیک عصبی، فرد فرا می‌گیرد که چگونه تنش بدن خود را به‌نحو سازنده‌تری رها سازد.

ب. درمان دارویی تیک عصبی چشم

اگرچه همانطور که گفته شد اکثر تیک‌های عصبی بعد از مدتی بدون هیچ مداخله درمانی از بین می‌روند، ولکن اگر تیک در فعالیت‌ها و وظایف فرد اختلال ایجاد کند می‌توان از درمان دارویی تیک عصبی به‌جهت کاهش نشانگان تیک بهره برد. در واقع یک داروی مشخص برای همه اختلالات توره وجود ندارد و نیز یک دارو همه‌ی نشانگان اختلال توره را از بین نمی‌برد.

قرص درمان تیک

هالوپریدول- پیموزاید و اری پیپرازول تنها داروهای تأییدشده برای تیک توسط FDA می‌باشند که همگی روی ترانسمیتر دوپامین تاثیر می‌گذارند. اما از آنجایی‌که این داروها اثرات جانبی زیادی دارند، اغلب پزشکان ترجیح می‌دهند تا داروهای دیگری به‌جای آنها تجویز کنند که نشانگان تیک را در حد متوسطی از بین می‌برد.

برای تیک‌های خفیف تا متوسط، کلونیدین و گوانفاسین و برای تیک‌های متوسط تا شدید، رسپریدون و یا هالوپریدول تجویز می‌شود. قرص درمان تیک الانزاپین در تحقیقات نتایج مطلوب تر و عوارض جانبی کمتری در مقایسه با آرام بخشهای معروف نظیر پیموزاید داشته است.

از آنجایی‌که اختلال تیک غالباً با اختلالات دیگری چون ADHD و OCD همراه می‌باشد، روان‌پزشک بایستی برای درمان آنها نیز دارو تجویز کند. کاهش نشانگان اختلالات همراه، بر کاهش نشانگان تیک نیز موثر است. اما در مجموع تحقیقات بر روی درمان دارویی نشان می دهد تکیه بر قرص درمان تیک بعنوان یک درمان قطعی تیک نتایج مطلوبی نمی دهد و باید از روشهای دیگر درمانی استفاده شود.

ج. درمان تیک عصبی از طریق تحریک عمقی مغز (Deep Brain Stimulation)

تحریک عمقی مغز (DBS) را باید به‌عنوان آخرین راهکار و برای بیمارانی که به درمان‌های جامع رفتاری و دارویی پاسخ نداده‌اند، محسوب کرد. در این روش، از طریق الکترودهایی که در مغز بیمار کاشته می‌شود، تحریک عصبی در بافت‌های عمقی مغز صورت می‌گیرد. از این روش برای سایر اختلالات از جمله پارکینسون نیز استفاده می‌شود.

نکته قابل توجه آن است که تمامی درمان‌های ذکر شده تنها بر روی نشانگان تیک تاثیر گذاشته و آنها را کاهش می‌دهند و یک درمان علامتی محسوب می‌شوند و درمان قطعی تیک عصبی نمی‌باشند.

نقش والدین در درمان تیک عصبی

آگاهی والدین درباره تیک عصبی و نحوه برخورد با کودک، کمک بزرگی به بهبود نشانگان تیک عصبی و عدم ایجاد اختلالات روانی دیگری چون اضطراب، افسردگی، شرم و خجالت، کمبود عزت نفس و … در کودک می‌شود. نکات ذیل، راهنمای رفتاری برای والدین است.

۱. تنبیه کردن، داد زدن، توهین و تحقیر کردن و محروم کردن کودک از مزایا، همگی باعث تشدید استرس و در نهایت بیشتر شدن تیک کودک می‌گردد. نکته جالب آنکه حتی تشویق کودک برای کاهش تیک عصبی نیز باعث استرس و وارد شدن فشار به کودک می‌شود. والدین بدون توجه نشان دادن به تیک کودک می‌توانند تلاش او را برای رفتار جایگزین تحسین کنند و انگیزه برای تلاش بیشتر به کودک بدهند.

۲. والدین باید با توجه به عملکرد کودک و نتایج آزمون‌ها دریابند که آیا او علاوه بر تیک به اختلالات همراه دیگری نیز، مانند اختلال یادگیری دچار است یا نه؟

۳. کودکانی که به تیک دچار هستند، در معرض آزار و تمسخر همکلاسی‌های خود می‌باشند. از سویی به اضطراب دچار شده و از سوی دیگر احساس تنهایی می‌کنند. آموزش به همه اعضای خانواده، معلمین، همکلاسی‌ها و دوستان کودک درباره اختلال تیک عصبی ضروری است. والدین لازم است مسئولین مدرسه را در جریان تیک عصبی کودک قرار دهند تا اطرافیان کودک بدانند که نباید به تیک‌های کودک واکنش نشان دهند.

۴. والدین نباید کودک را برای نمره و عملکرد بهتر تحت فشار بگذارند.

۵. والدین لازم است تا زمان، مکان و دلیل وقوع تیک را تشخیص دهند تا به کودک کمک کنند با احتراز از این موقعیت‌ها، کمتر دچار تیک بشود و به درمان تیک عصبی کمک نماید. لازم است والدین کمک کنند تا موقعیت‌هایی را که کودک دچار اضطراب، خستگی و هیجان می‌شود، شناسایی کرده و نحوه مدیریت آنها را به او آموزش دهند.

 

تیک‌ها چطور درمان می‌شوند؟ پاسخ را از طریق لینک زیر، ببینید و بشنوید!

https://www.youtube.com/watch?v=5v4CYgbTe-M

 

منابع:

Psychologytoday.com
http://www.tourette.org

کایرون اکانر (۱۳۹۲)، درمان‌های شناختی رفتاری اختلال تیک، مترجم: عصمت دانش و علیرضا سلیمی‌نیا، نشر ارجمند.