مراحل پنجگانه خواب

مراحل پنجگانه خواب

چرا خواب می بینیم؟ خواب به پنج مرحله‌ی متمایز تقسیم می‌شود. یک مرحله‌ی خواب، REM و مرحله‌‌ی دیگر خواب، NREM نام دارد که خود به چهار مرحله تقسیم می‌شود. که به صورت زیر هستند:

مرحله یک NREM از مراحل پنجگانه خواب

مرحله‌ی یک خواب NREM، گذر از بیداری به خواب است که خواب سبک یا لایت اسلیپ (light sleep) نامیده می‌شود. سرعت ضربان قلب کاهش پیدا می‌کند، تنفس نامنظم‌تر می‌شود، عضلات بدن ریلکس یا شل می‌شوند. شل شدن عضلات بدن ممکن است باعث فعال شدن یک رفلکس ماهیچه‌ای به نام Hypagogenic jerk (پرش‌های هیپنیکی) شود که به معنای پرش خوابی است. در این حالت، دست‌ها یا سایر عضلات ممکن است بپرند. یعنی با سرعت منقبض و منبسط شوند. برای مثال، دست فرد ناگهان چند سانتیمتر جلو برود.

خود فرد ممکن است متوجه این پرش بشود و ممکن هم هست متوجه نشود. اما کسی که در کنارش خوابیده است، احتمالا هراسان خواهد شد. پرش‌های هیپنیک کاملا عادی هستند و جای نگرانی ندارند.

مرحله دو از مراحل پنجگانه خواب

در مرحله‌ی دوم، دوک‌های خواب یا Sleep spindles و K complexes رخ می‌دهند. دوک‌های خواب عبارتند از خوشه‌ها یا مجموعه‌هایی از امواج ریتمیک کوتاه مدت. K complexes یا ک کمپلکس (مانند ویتامین ب کمپلکس) از مجموعه‌ای از امواج مختلف K تشکیل شده‌اند.

مرحله سه و چهار از مراحل پنجگانه خواب

مرحله سه و چهار خواب NREM، خواب موج آهسته یا Slow-wave sleep (SWS) نامیده می‌شود. خواب عمیق در این دو مرحله رخ می‌دهد. البته طبق بعضی از منابع، خواب عمیق صرفا در مرحله چهارم رخ می‌دهد.

مختل شدن موقعیت‌سنجی یعنی جهت‌یابی یا همان از دست دادن حس زمان، مکان، وحشت‌زدگی‌های خواب، راه رفتن در خواب، همه این موارد در خواب موج آهسته رخ می‌دهند. همه‌ی امواج مغزی مرحله سوم و اکثر امواج مرحله چهارم، از نوع دلتا هستند.

مرحله پنج REM از مراحل پنجگانه خواب

خواب REM، بعد از مرحله‌ی چهار خواب NREM و تقریبا هر ۹۰ دقیقه رخ می‌دهد. و بعد جای خود را به خواب NREM می‌دهد. خواب REM بار اول پنج تا ده دقیقه طول می‌کشد و هر اپیزود این خواب، از اپیزود قبلی طولانی‌تر است و اکثر اپیزودها در ثلث آخر شب رخ می‌دهد. این بدان معناست که اگر کل خواب شبانه را از لحاظ مدت به سه قسمت تقسیم کنیم، اکثر خواب‌های REM در یک سوم آخر رخ می‌دهند. نعوظ پنیس یا آلت تناسلی، فلج عضلات اسکلتی و رویاهای سورئالیستیک یعنی نامشابه واقعیت، از جمله کابوس‌های شبانه در این مرحله از خواب رخ می‌دهند.

امواج مغزی خواب REM شبیه به دندانه‌های ارّه هستند.

نمونه‌ای از تصویر عادات خواب یک دانشجو

تصویر زیر، داده‌های حاصل از PSG یک دانشجو را نشان می‌دهد.

واضح‌ترین و کامل‌ترین تصویر از عادات خواب افراد را آزمایش یا ارزیابی پلی سومنوگرافیک نشان می‌دهد که با مخفف PSG از آن یاد می‌کنیم.

تصویر (a) دوره‌ای از بیداری همراه با آرامش را به منظور مقایسه با دوره‌های خواب نشان می‌دهد. امواج آلفا با فرکانس ۸ تا ۱۲ سیکل در ثانیه حضور دارند.

در تصویر (b)، خواب تازه شروع شده است. در این دوره که مرحله ۱ خواب نامیده می‌شود، امواج مغزی نامنظم و با ولتاژ اندک هستند. همانطور که تصویر (c) نشان می‌‌دهد، بارزترین مشخصه‌ی مرحله ۲ خواب، دوک‌های خواب و کامپلکس‌های k هستند. دوک خواب از امواج ۱۲ تا ۱۴ هرتزی در طول یک انفجار که حداقل نیم ثانیه طول می‌کشد، تشکیل شده است. دوک‌های خواب در نتیجه‌ی تعامل بین سلول‌های عصبی در تالاموس و کورتکس به وجود می‌آیند. کورتکس همان قشر مخ می‌باشد.

K complexes یا کمپلکس k یک موج تیز است که در اثر ممانعت از پیام‌رسانی نورونی ایجاد می‌شود. در طول مراحل ۳ و ۴، سرعت ضربان قلب و سرعت تنفس و فعالیت مغز کاهش پیدا می‌کند. درحالیکه تعداد و فراوانی امواج، آهسته با دامنه‌ی اندک بیشتر می‌شود. در واقع همان چیزی که در تصاویر (d) و (e) مشاهده می‌کنید.

مراحل ۳ و ۴ صرفا از لحاظ شیوع این امواج آهسته تفاوت دارند. هرچند بعضی از منابع می‌گویند از تعداد امواج دلتا در مرحله ۴ کاسته می‌شود. البته بعضی روانشناسان نیز معتقدند که باید این دو مرحله ترکیب شوند و یک مرحله به نان SWS تشکیل شود که به معنای خواب موج آهسته است.

علاوه بر آن، روانشناسان و محققان معتقدند که دانستن متوسط ساعاتی که فرد در روز می‌خوابد، با در نظر گرفتن میزان اثربخشی خواب می‌تواند مفید واقع شود.

اثربخشی خواب

واژه اثربخشی خواب که گاهی بازدهی خواب، کیفیت خواب یا خواب مفید هم نامیده می‌شود، عبارت است از درصد زمانیکه واقعا در خواب می‌گذرد، نه فقط دراز کشیدن در رختخواب و تلاش برای به خواب رفتن.

اثربخشی خواب که با حروف اختصاری SE نشان داده می‌شود، را از طریق تقسیم کردن مقدار زمان خوابیدن بر مقدار زمان سپری شده در تختخواب محاسبه می‌کنند. SE برابر صد در صد یعنی فرد به محض اینکه سر خود را روی بالش می‌گذارد، به خواب می‌رود و تا صبح بیدار نمی‌شود.

در نقطه‌ی مقابل، SE برابر پنجاه درصد به این معنی است که فرد، نیمی از زمان سپری شده در تختخواب را صرف تلاش برای به خواب رفتن می‌کند. یعنی نیمی از زمان را بیدار است.

این گونه اندازه‌گیری‌ها به روانشناسان کمک می‌کند تا به شیوه‌های عینی، کیفیت خواب افراد را تعیین و بررسی کنند. در مقایسه با شیوه‌ی غیر عینی، که خود فرد می‌گوید بد خواب شدم یا بی‌خوابی دارم، این شیوه بهتر است و در فرایند درمان می‌تواند بسیار دقیق‌تر باشد.

روشی برای تعیین مشکل خواب در افراد

یک روش برای تعیین این موضوع که آیا فرد مشکل خواب دارد یا نه، تحت مشاهده قرار دادن سیکوئلا در طول روز است. سیکوئلا از ریشه لاتین به معنای عارضه‌ای است که در نتیجه‌ی یک عارضه‌ی آسیب قبلی به وجود می‌آید. در مورد اختلالات خواب، سیکوئلا به رفتار افراد مبتلا به مشکلات خواب در طول روز، یعنی زمانی که بیدار هستند اشاره دارد.

برای مثال، اگر شب‌ها ۹۰ دقیقه طول می‌کشد تا بخوابید اما این موضوع شما را اذیت نمی‌کند و در طول روز احساس سرحالی می‌کنید، باید گفت که خوشبختانه مشکل خواب ندارید. اما اگر دوست شما هم هر شب ۹۰ دقیقه طول می‌کشد تا خوابش ببرد و این تاخیر در او احساس اضطراب به وجود می‌آورد و در طول روز نیز به شدت خسته است، می‌توانیم بگوییم که مشکل خواب دارد.

این نوع قضاوت، به نوعی یک تصمیم‌گیری غیر علمی یا شخصی و خصوصی یا همان SUBJECTIVE است. زیرا تا اندازه‌ای به این موضوع بستگی دارد که فرد از موقعیتی که در آن قرار گرفته، چه برداشتی دارد. و به چه صورت به آن واکنش نشان می‌دهد.