روانشناسی سالمند رشته ای در روانشناسی است که به مطالعه رفتار های سالمندان و ارائه خدمات بالینی به افراد پیر و مسن مربوط می شود. روانشناسان این رشته دانش خود را پیرامون روند طبیعی پیری گسترش و افزایش می دهند و مشکلاتی را که معمولا با افزایش سن ایجاد می شوند را بررسی می کنند. روانشناسان به افراد مسن و خانواده هایشان کمک می کنند تا بر مشکلات روحی غلبه کنند و در طول زندگی به آرامش و شادی دست یابند.
نیاز روزافزون به خدمات روانشناسی سالمند
تقاضا برای روانشناسان و متخصصانی که مراقب سالمندان باشند با افزایش جمعیت مسن جامعه افزایش می یابد. متخصصان تخمین زده اند که تقریبا دو سوم افراد مسن مبتلا به اختلالات روانی، خدمات مورد نیاز را دریافت نمی کنند. این مشکل در مناطق روستایی و محروم، برخی از گروه های قومی و نژادی و افرادی که در فقر زندگی می کنند، بیشتر به چشم می خورد. تحقیقات در زمینه روانشناسی سالمند نشان می دهد وقتی افراد برای درمان افسردگی به روانشناس مراجعه می کنند ترجیح می دهند از خدمات روانشناختی به جای دارو های ضد افسردگی استفاده کنند.
در روانشناسی سالمند عوامل خطر چیست؟
طیف عواملی که باعث ایجاد مشکلات روانی در سالمندان می شود بسیار متفاوت است. بیماری های مزمن به ویژه آنهایی که منشا قلبی و عروقی دارند ( فشار خون، سکته مغزی و بیماری های عروق کرونر) ممکن است روی سیستم مغز اثر بگذارند و در نتیجه باعث ایجاد اختلالات شناختی و مشکلات ذهنی شوند. بستری شدن در بیمارستان و هر گونه تغییر محیطی می تواند تاثیر منفی روی سلامت روانی سالمندان داشته باشد. انزوای اجتماعی، کاهش درآمد در دوران بازنشستگی و از دست دادن خانواده عوامل بسیار مهمی هستند که کنار آمدن با آنها ممکن است باعث ایجاد اختلالات روانی شدید یا افسردگی و اضطراب شوند.
آیا علائمی وجود دارد؟
اعضای نزدیک خانواده سالمند باید با علائم و نشانه های مربوط به اختلالات روانی در سالمندان آگاه باشند تا به موقع با متخصصان مشورت کنند. وقتی می بینیم که عزیزانمان پیر می شوند، فراموشی گاه به گاه چیزی نیست که نگران آن باشیم. اما از دست دادن مداوم حافظه نشانه واضحی از یک بیماری شدید روانی است که نیازمند مراقبت های پزشکی است.
تغییرات قابل توجه در ظاهر از جمله تغییر لباس ممکن است نشانه یک مشکل روانی یا رفتاری باشد. سردرگمی، سرگردانی، ناتوانی در تمرکز یا تصمیم گیری نشانه هایی از زوال عقل است. اگر متوجه شدید که عزیزتان دائما سوالات مشابهی می پرسد، تاریخ ها و اتفاقات مهم را فراموش می کند یا اغلب وسایل خود را جا به جا می کند، اینها نشانه واضحی برای مراجعه کردن به یک متخصص پزشکی است.
احساس گناه، بی ارزشی و درماندگی علائم افسردگی است. نوسانات خلقی از بی خیالی تا مضطرب بودن، نشان دهنده مسائل و مشکلات روانی است. ناتوانی در کنار آمدن با کار های روزمره، مشکلاتی در حفظ بهداشت خانه یا باغ را نباید نادیده گرفت. اینها اغلب نشانه ای از بیماری روانی در افراد مسن است. فرد مراقب باید به هر نوع کناره گیری اجتماعی توجه نماید.
به طور کلی اگر بخواهیم دسته بندی مناسبی از علائم بیماری روانی در سالمندان داشته باشیم می توانیم به:
تغییر در ظاهر و لباس یا ناتوان بودن سالمند از نگهداری خانه
سردرگمی یا سایر مشکلات مربوط به تمرکز و تصمیم گیری
خلق افسرده که بیشتر از 2 هفته طول بکشد
احساس درماندگی و افکار خودکشی
از دست دادن حافظه و کند شدن ذهن در به خاطر آوردن خاطرات و اتفاقات کوتاه مدت
مشکلات جسمانی مانند درد، یبوست و …
کناره گیری اجتماعی یا از دست دادن علاقه به چیزی که سالمند قبلا از آن لذت می برد.
مشکل در رسیدگی به امور مالی یا کار با اعداد و ارقام
خستگی بیش از حد، از دست دادن انرژی یا تغییراتی در خواب مثل کم خوابی و بی خوابی
اگر فرد سالمندی دارید و هر یک از علائم بالا را مشاهده کردید، حتما با یک روانشناس مشورت کنید.
آیا مشکلات سلامت روان در دوران سالمندی بدتر می شود؟
بیماری روانی در سالمندی امری طبیعی نیست. طبق تحقیقات صورت گرفته اختلالات سلامت روان در بزرگسالان جوان بیشتر از سالمندان است. البته باید توجه داشت که سالمندان کمتر به دنبال دریافت خدمات روانپزشکی هستند. اگر بخواهیم آمار و ارقامی از شایع ترین اختلالات روانشناسی و روانپزشکی نام ببریم می توانیم به موارد زیر اشاره کنیم:
شایع ترین اختلال که زوال عقل می باشد حدود 10 درصد از جمعیت سالمندان را به خود اختصاص داده است. بر اساس CDC افسردگی 5 درصد از سالمندان بالای 65 سال و 13.5 درصد از افراد مسنی که در بیمارستان بستری می شوند را درگیر خود کرده است. مسئله ای که نگران کننده است این است که افسردگی اغلب تشخیص داده نمی شود و درمان هم نمی شود.
حال اگر فردی از دوران جوانی با این مساله درگیر باشد در دوران سالمندی اوضاع بدتر خواهد شد. اختلالات اضطرابی که اغلب با افسردگی هستند از مسائلی است که باید به آن توجه شود. از سندرم احتکار و اختلال وسواس فکری گرفته تا فوبیا و اختلال استرس پس از ناحیه روی اضطراب و تشدید آن تاثیر گذار است. تقریبا 8 درصد از بزرگسالان بالای 65 سال مقطعی از زندگی خود را با اختلال اضطراب گذرانده اند.
مشکلات روانی رایج در دوران سالمندی
زوال عقل شایع ترین اختلال سلامت روان در افراد بالای 65 سال است. این بیماری شدید و پیشرونده است. این بیماری بسیاری از افراد سالمند را تحت تاثیر قرار می دهد. تحقیقات در زمینه روانشناسی سالمند نشان می دهد که در بیست سال آینده جمعیت بیمارانی که زوال عقل دارند، سه برابر خواهد شد. تخمین زده شده است که این بیماری بیشتر از سرطان پستان و پروستات جان انسان ها را می گیرد. زوال عقل می تواند فشار فیزیکی، عاطفی و اقتصادی قابل توجهی را به بیماران و مراقبان آن ها وارد کند. به همین خاطر تشخیص زود هنگام و مراقبت مناسب و صحیح از سالمند یک امر ضروری است.
افسردگی و اختلالات خلقی نیز در میان سالمندان رایج است. معمولا این مشکلات اغلب تشخیص داده نمی شوند و درمانی هم صورت نمی گیرد. تحقیقات صورت گرفته نشان داده است که 5 درصد از افراد مسن از اختلال افسردگی رنج می برند. غم و اندوه شخص و نشان دادن آن تنها علامت افسردگی نیست. شکایت از فقدان انرژی و انگیزه معمولا مرتبط با افسردگی است. رنج طولانی مدت و اختلال در انجام فعالیت های روزانه از پیامد های شناخته شده افسردگی هستند. برای افزایش کیفیت زندگی سالمندان بسیار مهم است که مراقبت و حمایت کافی از سالمند صورت بگیرد.
اضطراب نیز در بین سالمندان رایج است. این بیماری ممکن است طیف وسیعی از مسائل ذهنی از جمله اختلال وسواس فکری، اختلال استرس پس از سانحه، اختلال هراس یا فوبیا را در بر بگیرد. زنان بیشتر از مردمان در معرض این اختلال هستند. اختلالات مرتبط با اضطراب پس از یک موقعیت استرس زا مانند از دست دادن همسر یا در کنار بیماری های مزمن و طولانی مدت رخ می دهد. این اختلال ممکن است پیامد های شدیدی برای رفاه کلی سالمندان داشته باشد.
از دیگر مواردی که در بین سالمندان شایع است، اختلالات خواب است. زمان مورد نیاز برای خواب رفتن معمولا از 45 دقیقه بیشتر نیست. بیدار شدن های مداوم در طول خواب و مدت زمان کوتاه خواب نشانه های واضحی از بی خوابی است. خواب مناسب بسیار مهم است، چرا که اختلالات خواب روی بیماری روانی اثر گذار است.
رابطه بین مراقبت از سلامت جسمی و روانی
تحقیقات و مطالعات نشان می دهد که 50 تا 70 درصد مردم با عوامل روانی مانند اضطراب، افسردگی و استرس به مراکزات درمانی مراجعه می کنند. مساله مهمی که باید به آن توجه شود این است که سلامت جسمی و روانی بر یکدیگر اثر می گذارند. به طور مثال افرادی مسنی که مشکلات پزشکی مانند بیماری های قلبی دارند نسبت به افرادی که از نظر جسمی و مشکلات پزشکی خوب هستند، میزان افسردگی بیشتری دارند. برعکس افسردگی درمان نشده در یک فرد مسنی که بیماری قلبی دارد باعث تشدید بیماری می شود. حتی افسردگی خفیف هم می تواند روی سیستم ایمنی بدن تاثیر بگذارد و توانایی فرد را برای مبارزه با عفونت ها و سرطان ها کاهش دهد. تشخیص و درمان مشکلات روانی ممکن است بسیار طولانی و پیچیده باشد. از آنجایی که اکثر جمعیت افراد مسن دارای یک یا چند بیماری مزمن هستند، مهارت ها و توانایی های روانشناسان در تشخیص و درمان بیماری روانی در سالمندان موثر است.
چگونه روانشناسان به نیاز های بزرگسالان مسن پاسخ می دهند؟
تحقیقات روانشناسی سالمند می تواند به پرسش های زیر پاسخ دهند. چرا بیشتر سالمندان با عوامل استرس زا اواخر زندگی سازگاری دارند، در حالی که دیگران به خودکشی فکر می کنند؟ چرا برخی از افراد مسن حافظه خوبی دارند ولی برخی دیگر مشکلات حافظه دارند و از لحاظ ذهنی تیز نیستند؟ در ادامه به روش های درمان و ارزیابی روانشناسان درباره ی مسائل روانی سالمندان می پردازیم.
ارزیابی: با توجه به اینکه غالب سالمندان مشکلات روانی و جسمی پیچیده ای دارند، خانواده ها برای ارزیابی روانشناختی سالمند به روانشناس مراجعه می کنند. روانشناسان تخصص لازم برای ارزیابی و تمایز بین اختلالاتی مانند زوال عقل، افسردگی، اضطراب، هذیان، عوارض جانبی داروها یا … را دارند. حتی وکیلان برای تعیین اینکه آیا فرد مسن ظرفیت اداره امور خود را دارد یا خیر را به روانشناس مراجعه می کند.
رفتار: روانشناسان از مداخلات روانشناختی از جمله درمان های مختلف، برای کمک به سالمندان برای مقابله با اختلالات سلامت روان و استرس های اواخر زندگی استفاده می کنند. رایج ترین مداخلات روان شناختی شامل روان درمانی شناختی- رفتاری، بین فردی و روان پویشی است. اصلاح رفتار و استراتژی های مدیریت بیماری، تکنیک های آموزش شناختی و اصلاح محیطی نشان داده است که مداخلات روانشناختی به تنهایی یا همراه با دارو های روانپزشکی در درمان بسیاری از اختلالات سلامت روان موثر است. در دسترس بودن درمان های غیر دارویی برای مشکلات سلامت روان اهمیت و کاربرد بسیار زیادی دارد.
روانشناسان در مورد طیف وسیعی از اختلالات روان و مشکلاتی که زندگی افراد مسن را تحت تاثیر قرار می دهند، تحقیق و درمان می کنند که در ادامه به آن ها اشاره می شود:
ارزیابی: خانواده ها، ارائه دهندگان مراقبت های بهداشتی، وکلای دادگستری که نگران برای تصمیم گیری پزشکی یا حقوقی یک سالمند هستند، به روانشناس مراجعه می کنند. روانشناسان در توسعه ابزار و روش هایی که قابلیت های خاص را در افراد مسن ارزیابی می کنند، پیشرو بوده اند.
مراقبت: نقش مراقبت از سالمندان همانقدر که می تواند مفید و مثمر ثمر واقع شود می تواند بسیار استرس زا و آزار دهنده برای سالمندان باشند. مخصوصا اگر مراقب فردی غیر از اعضای خانواده سالمند باشد. روانشناسان کمک می کنند که اعضای خانواده بیشتر و بهتر با نیاز های عاطفی خویشاوند مسن خود آشنا شوند و راه مقابله با آسیب های جسمی و روانی که در سالمند وجود دارد را نشان می دهند.
همچنین روانشناسان با برنامه ریزی های مراقبت های پیشرفته از سالمند و افراد مسن به خانواده هایشان کمک می کنند. آنها به بیماران لاعلاج و خانواده هایشان در مورد چگونگی مدیریت احساسات، کاهش پریشانی و اضطراب، اندوه و مدیریت درد پس از مرگ عزیزان مشاوره می دهند.
بی اختیاری: روانشناسان از روش های آموزش رفتاری مانند بیوفیدبک و تمرین مثانه برای کاهش بی اختیاری استفاده می کنند. بی اختیاری پیامد های مهمی برای افراد مسن دارد. شاید این دومین دلیل شایع است که خانواده ها سالمند را در خانه سالمند می گذارند.
مدیریت بیماری های مزمن: روانشناسان به افراد مسن کمک می کنند تا چندین بیماری مزمن پزشکی را که اغلب با پیری همراه است مانند بیماری قلبی، سکته مغزی و آرتریت مدیریت کنند. هدف از چنین مدیریت و اقداماتی جلوگیری از ناتوانی بیش از حد و بستری شدن در بیمارستان است. روانشناسان با کارهایی مثل افزایش فعالیت بدنی سالمند، بیوفیدبک، تغذیه و تکنیک های کاهش استرس به سالمندان کمک می کنند.
سو مصرف مواد: برخی از افراد مسن اعتیاد به برخی از داروها مثل داروهای اضطراب دارند و برای کاهش و قطع دارو به کمک روانشناسان نیاز دارند. ترک الکل هم یکی از مواردی است که باید به آن حتما توجه شود. حتما باید سالمندان الکل خوردن را برای سلامتی جسمی و روحی شان ترک کنند.
خودکشی کردن: افسردگی یکی از علل بسیار مهم خودکشی است. روانشناسان و افراد متخصص در شناسایی افسردگی و ارزیابی خطر و عوامل خودکشی مهارت دارند. کسانی که مراقب سالمندان هستند باید علائم فیزیکی و مشکلات روان را نادیده نگیرند.
